ดนตรีขอให้มีความละเอียดอ่อน ท่วงทำนองจะทำอย่างไรให้บทสวดมีความเหมาะสมกับความเป็นบทสวดของปรัชญาปารมิตาหฤทัยสูตร ให้ผู้ฟังมีสภาวะจิตที่อยู่กับบทสวดนี้ เหมือนกับเวลาฟังเพลงแล้วรู้สึกไพเราะ ข้ามพ้นพรมแดนของภาษา
“ความรู้สึกว่าไพเราะคือหัวใจ เน้นว่าเป็นความรู้สึกไม่ใช่ความไพเราะทางความหมาย”
ทำอย่างไรให้มีความไพเราะ ดนตรีมีส่วนสำคัญ ดนตรีก็มีภาษาของมันเอง สามารถทำให้เกิดสิ่งต่างๆได้ เช่น ความคึกคักหรือความสงบ โดยเราไม่ต้องจำเป็นต้องคิดถึงเนื้อหา ดนตรีทำให้เกิดความรู้สึกงดงามขึ้นในใจได้ ความรู้สึกของเพลงนี้น่าจะต้องสงบและรู้สึกถึงความหมายที่เป็นการปล่อยวางทางจิตใจได้ ทำให้เกิดความหมายที่ไม่จำเป็นต้องใช้ถ้อยคำมากมาย แต่เป็นพลังสื่อสารที่นำไปสู่ความรู้สึก
แม้กระทั่งคำสวด คะเต ต้องออกเสียงยาว ช่วงบทนี้ต้องช้า เพราะเป็นลักษณะของการจะหยุด เพื่อบอกว่าหลังจากนี้ไปจะเป็นความเงียบสงบ คำว่า ‘สวาหา’ ต้องยาวและหายไปในความเงียบ ความคิดก็ต้องหายไปเลย
การรักษาคำแปล ทำให้เราต้องประดิษฐ์ถ้อยคำมาเพื่อรักษาคำแปล อันที่จริงเป็นการเตรียมตัวเพื่อให้เข้าสู่ความเงียบที่สุด เหมือนเคาะระฆังที่ไพเราะที่สุด เสียงที่ค่อยๆหายไป เหมือนกับว่าเมื่อเงียบแล้วจิตที่มีความสงบก็ยังได้ยินเสียงระฆัง มันปรากฏเสียงแต่มันเงียบ ตอนจบให้เป็นเสียงที่ได้ยินมาจากแดนไกล แต่มันก้องในใจ
ขอยกตัวอย่างว่า สมัยผมสอนวิชาปรัชญา มีปรัชญาที่เป็น post modern และมีการพยายามสอนซึ่งสังคมไทยอาจจะยังงงๆกัน เพราะเรายังไม่เป็น modern แต่ปรัชญาไปพูดถึงหลัง modern แล้ว ซึ่งอารมณ์ของความเป็น modern คือไปถึงจุดๆหนึ่งที่คนไปยึดถือว่า ในสิ่งที่เรียกว่าความเป็นจริงนั้นมันแน่ชัดและแน่นอน ซึ่งนี่คือความหมายของการเป็น modern แบบตะวันตก วิทยาศาสตร์จึงเข้ามาครอบครองโลกของการแสวงหาความรู้ เพราะคนมีความเชื่อมั่นเสียแล้วว่า รูปแบบทางวิทยาศาสตร์หรือกลไกและวิธีทางวิทยาศาสตร์นั้นนำเราไปสู่ความรู้ และความรู้ทางวิทยาศาสตร์เป็นความรู้ที่แน่ชัดแน่นอน ไม่ได้ขึ้นอยู่กับใครคนใดคนหนึ่งที่เป็นผู้รู้
หลังยุค Modern เป็นการปฏิเสธ Modern มีการตั้งคำถามกับสิ่งที่เป็นประเด็นของ modern ทั้งหมด ในสังคมไทยเราจึงยังงงมาก เพราะเรายังไปไม่ถึง modern แบบสมบูรณ์ เรายังมีความเชื่อมีอะไรมากมาย นี่คือสิ่งที่พยายามอธิบายว่าทำไมเวลาไปอ่านงานปรัชญาของ post modern แล้วอาจจะไม่เข้าใจภาษาของ Post Modern ซึ่งปรัชญาปารมิตานั้นเทียบคล้ายกับเป็น post modern ของพระพุทธศาสนา จึงต้องมีการนำเอาตัวละคร คือ พระสารีบุตร คือผู้เชี่ยวชาญด้านพระอภิธรรม เป็นความรู้ชั้นสูงสุด เป็นการทำให้ชุดความรู้ที่วิจิตรอลังการด้วยถ้อยคำเทคนิคสูงทางธรรม แต่คำทั้งหมดถูกนำมาใช้เพื่อให้สลาย นี่คือหัวใจ ทำอย่างไรให้คำเหล่านี้คลายมนต์ขลัง ในบทใช้คำว่า เป็นศูนย์ เหมือนในบทคณิตศาสตร์ คือไม่มีค่าบวกลบ นึ่คือความหมายว่าจะทำดนตรีเพลงนี้อย่างไรให้เกิดอารมณ์แบบนี้ ให้รู้สึกถึงข้อธรรมในบทเพลง
งานนี้ไม่ใช่งานวิชาการ ขอให้ลืมเรื่องวิชาการให้หมด อธิบายด้วยเหตุผลไม่ได้ ทำอย่างไรให้คนฟังรู้สึกได้
งานนี้จะมีการถ่ายทำเป็นภาพมาประกอบเพลงด้วย อยากขอคำแนะนำจากอาจารย์?
ทำอย่างไรจะทำให้เกิดความรู้สึก ทั้งภาพ เสียง ทำให้เห็นถึงความหมาย ถ้าจะให้เกิดความหมายที่ศักดิ์สิทธิ์อยากให้ไปที่คิชฌกูฏ เพราะคนทั่วไปเชื่อว่าพระพุทธเจ้าทรงแสดงธรรมพระสูตรนี้ที่นั่น ที่คิชฌกูฎพระพุทธเจ้าทรงเข้าสมาบัติ และด้วยพุทธานุภาพจึงทำให้พระสารีบุตรเกิดความสงสัยถามพระอวโลกิเตศวร
เวลาเราพูดถึงอวโลกิเตศวรมีความหมายเป็นสองส่วน จะหมายถึงบุคคลก็ได้ หรือจะหมายถึงการมองลงมาจากที่สูงก็ได้ เพราะคำนี้ในตัวสูตรเป็นคำกริยาด้วย แปลว่ามองลงมาจากที่สูง เพราะเมื่อเรามองลงมาจากพื้นที่สูง เราจะเห็นส่วนประกอบ เห็นพื้นที่ที่ประกอบ เมื่อขึ้นไปที่คิชฌกูฏต้องจับภาพลงมาจากที่สูงแล้วจะเห็น คำว่าอวโลกิเตศวรนี้หากใช้เป็นคำกริยา จะหมายความเหมือนว่า เมื่อมองลงมาจากที่สูง จึงเห็นขันธ์ทั้งห้าเป็นความว่าง
เวลาใช้เสียงภาวนามนตรา อาจารย์ทำอย่างไร?
การภาวนามนตราโดยทั่วไป เราปล่อยให้มนตราค่อยๆ นำไปสู่โลกของความเงียบ ไม่มีความคิดเข้าไปแทรกแซง ไม่มีสิ่งซึ่งจะเป็นประเด็นซึ่งจะปฏิเสธและยืนยันอีกแล้ว
ยิ่งพอเป็นปรัชญาปารมิตามนตร์นั้น (เมื่อบทมนตราดำเนินไปจนถึงท่อนจบ) เสียงภาวนามนต์เหมือนจะดังขึ้น แต่ไม่ได้เกิดจากเราแผดเสียงให้ดังขึ้น แต่เกิดจากเสียงอื่นที่ลดโทนลง ช่วงท่อนจบที่ ‘สวาหา’ เสียงดนตรีและเสียงมนต์ที่ออกมาจากการภาวนาต้องเป็นหนึ่งเดียวกัน โลกภายนอกคือดนตรีที่เราได้ยิน เสียงมนต์ในตัวเริ่มเลือนไป แต่ความหมายและความศักดิ์สิทธิ์ของมนต์มันสถิตอยู่ในใจแล้ว เสียงก็คือความว่าง
เพลงนี้มีคำร้องเป็นคำอ่านแบบคาราโอเกะให้ด้วย คนจะสามารถสวดไปด้วยได้ เราหวังว่าถ้าเขาอยากจะภาวนาในปรัชญาปารมิตา อาจสามารถภาวนาโดยการดูภาพไปด้วย ดูคำไปด้วย อยากให้คำตรงกับความหมายที่แท้จริง สำหรับบางคน คำบางคำสามารถจูงไปในความหมายบางอย่างโดยไม่ต้องใช้ความคิดปรุงแต่ง
ปรัชญาปารมิตายังไม่ค่อยเป็นที่แพร่หลายในประเทศไทยนัก อาจารย์คิดว่าคนจะสนใจหรือไม่?
เรากำลังอยู่ในมิติของความเปลี่ยนผ่าน สังคมไทยกำลังโหยหาวิถีทางศาสนาที่จะทำให้สามารถออกจากความคิด เราตกอยู่ในหล่มอยู่ในระบบของความคิด ชื่นชมผู้รู้ที่เต็มไปด้วยความคิด สามารถอธิบายหลักธรรมได้อย่างวิจิตรพิสดาร แต่ผู้รู้เหล่านั้นก็ไม่สามารถดึงพาเราออกไปจากความขุ่นมัว ความคับแค้นอะไรได้ ฉะนั้นภาวะแบบนี้ทำให้คนโหยหา
คนทั่วไปอาจยังไม่ชิน ยังต้องการคำอธิบายด้วยเหตุผล เชื่อว่าความเป็นจริงต้องอธิบายด้วยเหตุผล ทั้งที่ความเป็นจริงภายในมันเป็นเรื่องอารมณ์ภายใน ซึ่งมันไม่ต้องมีเหตุผล มันเหมือนการที่เราบอกว่า ถึงโง่อย่างไรก็รักเป็น (จาก forest gump) คนไม่ฉลาดก็ทุกข์เป็น และคนไม่ฉลาดก็สามารถออกจากความทุกข์ได้
เมฆเปลี่ยน คนเปลี่ยน เราไปติดกับมายา เข่นเราไปคาดหวังว่าเขาจะรักเรา แต่ทั้งหมดก็เป็นมายา
ภาพพระแม่ปรัชญาปารมิตาที่นาลันทา museum
ในช่วงที่ไปถ่ายทำวีดีโอ เก็บภาพพระแม่ปรัชญาปารมิตามากจากนาลันทา รูปเคารพของปรัชญาปารมิตามีอย่างอื่นอีกหรือไม่?
รูปนี้คือสมัยที่ยังเจริญรุ่งเรืองในนาลันทา แต่หลังจากนั้นก็มีพัฒนาการต่อไปอีก รูปเคารพของปรัชญาปารมิตามีการพัฒนาการมาเป็นลำดับ
เริ่มต้นเป็นโพธิสัตว์วัชรปาณี จากวัชรปาณีมาเป็นมัญชุศรี (ความหมายเดียวกัน) ช่วงที่เกิดเป็นมหายานขึ้นพระพุทธเจ้าจะต้องมีพระโพธิสัตว์อัครสาวก เป็นคู่บุญพระพุทธเจ้า เช่นเดียวกับที่เถรวาทมีพระสารีบุตรและพระโมคคัลลานะ มหายานก็มีคู่คือปัทมปาณีกับวัชรปาณี ต่อมาเป็นปัทมปาณี (ถือดอกบัว) มาเป็นอวโลกิเตศวร นี่คือฝ่ายของเมตตา ปัทมโคตร-ในคติความเชื่อของพระพุทธศาสนาจะมีการสืบสายมา
ส่วนในฝ่ายวัชระ จากวัชรปาณี เป็นมัญชุศรี จากมัญชุศรี คลี่คลายมาเป็นปรัชญาปารมิตา แต่พอมาถึงยุคของมนตราญาณก็พัฒนามาสู่ความเป็นผู้หญิง เพราะถูกทำให้เป็นศักติคือเป็นอำนาจของปัญญา จนกลายมาเป็นพุทธมารดา ในบทสรรเสริญต่อๆมาท่านเป็นพุทธมารดาของพระพุทธเจ้าทุกพระองค์ ในความหมายก็คือเมื่อใครบำเพ็ญภาวนาเพื่อบรรลุธรรม เพื่อการรู้แจ้งในสภาวะพุทธะที่ตื่นขึ้นมา จะต้องมีพุทธมารดา ปรัชญาปารมิตาจึงถูกทำให้เกิดมีความหมายในการภาวนาเพื่อให้เกิดปัญญา คือเกิดพุทธะขึ้นในใจ
ความหมายของปรัชญาปารมิตาจากที่เป็นแสนโศลก ถูกค่อยๆลดทอนให้สั้นลงๆ จนกระทั่งมาถึงปรัชญาปารมิตาหฤทัยสูตร หัวใจอันเป็นสาระของปรัชญา และสุดท้ายก็เหลือเพียงอักษรตัวเดียว
ปรัชญาปารมิตาหฤทัยสูตรดึงเอาสองสายนี้ (เมตตาและปัญญา) มาพบกัน
สังเกตเห็นว่ารูปเคารพมีมุทราด้วย มุทรานี้เป็นมุทราเฉพาะของปรัชญาปารมิตาหรือเปล่า
มุทรานั้นเมื่อแรกเริ่มเป็นท่าของพระพุทธเจ้า เพื่อจะบอกว่าพระพุทธเจ้าทำท่าอะไรมีนัยยะอย่างไร ต่อมาจะเห็นว่ามีท่ามุทราคู่กับมนตราและการสาธยายมนตร์ การวางท่าในการสาธยายมนตร์หลังๆวิจิตรมากจนกลายมาเป็นรหัสนัย มุทราในความหมายต้นๆก็คือจะมีปางปฐมเทศนาท่านทำมืออย่างไร เวลาบำเพ็ญสมาธิท่านทำมืออย่างไร ท่านชนะมารทำมืออย่างไร แรกๆมีอยู่ไม่กี่มุทรา แต่หลังๆมีการนำมาใช้ว่าระหว่างที่เรากำลังสาธยายมนตร์มันก็จะต้องมีมุทราประกอบการสาธยายมนตร์นั้น
จึงเป็นที่มาว่าแม้กระทั่งต่อมารูปเคารพที่สร้างขึ้นมาจากพระโพธิสัตว์ก็จะมีท่าที่เป็นมุทรา เพราะว่าหมายความถึงว่าท่านกำลังทำอะไร นี่คือท่าวิจักรจาระมุทรา(บำเพ็ญฌาน) ในความหมายของปรัชญาปารมิตาที่เรากำลังพูดถึงอยู่นี้มีความหมายว่าท่านกำลังอยู่ในห้วงของการบำเพ็ญ เพราะว่าการเข้าถึงในส่วนนี้ไม่ใช่เรื่องของการคิด แต่อยู่ในสภาวะของการบำเพ็ญสมาธิที่ลึกซึ้ง ท่าที่ปรากฏเป็นรูปขึ้นมาจึงถูกทำให้เห็น
นอกจากเพลงนี้แล้ว น่าจะมีอะไรอีกบ้างที่เป็นประโยชน์ต่อผู้สนใจปรัชญาปารมิตา?
น่าจะมีเสียงสาธยายปรัชญาปารมิตาหฤทัยสูตร หรือถ้ามีหนังสือออกมาก็มีหนังสือไว้อ่านด้วยและมีบทสวดสำหรับฟังได้ด้วย และมีเพลงหรือบทสวดด้วย คนอยู่บนรถบนถนน แทนที่จะนั่งหงุดหงิดก็นั่งฟังสาธยายได้ด้วย อยากให้ทุกคนมีเพลงนี้ ให้เป็นเพลงที่คนนึกถึงยามมีปัญหา ยามขุ่นมัว มีอะไรมากระทบหรือหวั่นไหว อยากให้ฟัง อาจจะสวดภาษาสันสกฤต (หรืออาจแปลไทย) อยากให้คนไทยได้สวด ไม่ต้องกังวลว่าจะต้องเหมือนอินเดีย
อาจารย์แปลเสร็จหรือยังคะ
ไม่ได้คิดว่าจะทำให้จนเสร็จ ผมตั้งใจว่าจะทำไว้เป็นวาระสุดท้ายของชีวิต คือหมายความว่า พอผมจบงานก็เสร็จ
คือมันเป็นเรื่องของการทำเพื่อเป็นการภาวนา ผมจะยกเฉพาะบทหนึ่งบทขึ้นมาตั้งเริ่มต้นด้วยบทปวารณาคาถาคือบทคารวะพระแม่ปรัชญาปารมิตา เมื่อเราเปล่งเสียงโอม เราเปล่งในความหมายของการภาวนาในความหมายอย่างไร หมายความว่า เราจะออกมาจากโลกของการปรุงแต่ง มาสู่โลกของจิตที่เรารู้ ในความหมายของเสียงโอมก็เหมือนเป็นสัญญาณให้รู้ เรื่อยๆไปเรื่อยๆ ในความหมายนี้จึงทำให้ผมต้องปรับคำแปลไปเรื่อยๆจากฉบับที่เคยพิมพ์เผยแพร่ไว้เดิม ว่าทำไมต้องปรับใหม่ เพื่อให้ไปสู่คำที่เป็นศัพท์เดิม จึงอธิบายว่าทำไมเมื่อเราภาวนา รูปัม ศูนยัม มันหมายความว่าอย่างไร
